ΤΟ ΕΠΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΡΙΣΚΟ ΚΑΤΣΙΜΗΤΡΟΥ

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
ΤΟ ΕΠΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΡΙΣΚΟ ΚΑΤΣΙΜΗΤΡΟΥ

Από τον Απρίλιο του '39 η Ελλάδα προετοιμαζόταν για ιταλική εισβολή, με  επιτελικά σχέδια και επιστράτευση
 Οταν η Ιταλία κατέλαβε την Αλβανία στις 7 Απριλίου του 1939, το Ελληνικό Γενικό Επιτελείο (ΓΕΣ) έδωσε εντολή στις 29 του ίδιου μήνα να συνταχθεί ένα νέο σχέδιο άμυνας του ελληνικού χώρου που θα προέβλεπε ταυτόχρονη απειλή από Ιταλία και από Βουλγαρία. Το σχέδιο ονομάστηκε Σχέδιο ΙΒ και ήταν έτοιμο και κοινοποιήθηκε στους ενδιαφερόμενους στις 4 Μαΐου.

Το σχέδιο ΙΒ ήταν κατά βάση αμυντικό και συντάχθηκε με τις παρακάτω  προϋποθέσεις:

**Η πρωτοβουλία και η πρόκληση του πολέμου θα αναλαμβάνονταν από τη Βουλγαρία και την Ιταλία.

 **Θα δινόταν βοήθεια, άγνωστης όμως έκτασης, από την Αγγλία και τη Γαλλία.

**Η Τουρκία θεωρούνταν πιθανή σύμμαχος. Η Γιουγκοσλαβία μάλλον ουδέτερη, αλλά ίσως να εξαναγκαζόταν να επιτρέψει να περάσουν από το έδαφός της ιταλικές ή βουλγαρικές δυνάμεις.

Ως πιθανότερο τρόπο ενέργειας το ΓΕΣ θεωρούσε επιθετική ενέργεια των Ιταλών από την περιοχή της Κορυτσάς με τελικό αντικειμενικό σκοπό τη Θεσσαλονίκη και τη Θεσσαλία. Ταυτόχρονη επίθεση στην Ηπειρο θεωρούνταν  πιθανή, αλλά ως δευτερεύουσα, επειδή η Ηπειρος αποτελούσε ανεξάρτητο εδαφικό διαμέρισμα και μια επίθεση εκεί θα είχε τοπική μόνο σημασία.

 Η Ελλάδα για λόγους πολιτικούς και οικονομικούς δεν ήταν δυνατόν να επιστρατεύσει τις ένοπλες δυνάμεις της πριν από μια ιταλική επίθεση. Στην περίπτωση αυτή, για να διευκολυνθεί η ομαλή διεξαγωγή της επιστράτευσης καθώς και η στρατηγική συγκέντρωση των ελληνικών δυνάμεων, το σχέδιο ΙΒ προέβλεπε, ανάλογα με την κατάσταση, να εκκενωθεί η Ηπειρος μέχρι τον ποταμό Αραχθο και η Δυτική Μακεδονία μέχρι το όρος Βέρμιο. Με τον τρόπο αυτό η άμυνα θα διεξαγόταν στην ισχυρή τοποθεσία άμυνας: Αραχθος ποταμός - Ζυγός Μετσόβου - Αλιάκμονας ποταμός - Βέρμιο όρος.

Σε ό,τι αφορούσε το θέατρο επιχειρήσεων προς Βουλγαρία, το σχέδιο  προέβλεπε άμυνα στην ισχυρή, οργανωμένη τοποθεσία Μπέλες - Νέστος (Γραμμή «Μεταξά»), στα οχυρά του Εχίνου και της Νυμφαίας και στα προγεφυρώματα Αλεξανδρούπολης και Πυθίου.

Κατά μήκος των ελληνοαλβανικών συνόρων, οι μεγάλες μονάδες που ήταν πιθανό να δεχτούν την επίθεση των Ιταλών ήταν η VIII Μεραρχία στην Ηπειρο με έδρα τα Γιάννενα, η ΙΧ Μεραρχία με έδρα την Κοζάνη και η IV Ταξιαρχία Πεζικού με έδρα τη Φλώρινα. Υστερα από εισήγηση του ΓΕΣ, η ελληνική κυβέρνηση 
δέχτηκε να γίνει μυστική επιστράτευση αυτών των μεγάλων μονάδων τη νύχτα της 23 Αυγούστου του 1939. Με τις δύο μεραρχίες και τη μία ταξιαρχία επιστρατευμένες, η επιστράτευση και η συγκέντρωση των λοιπών δυνάμεων στην παραμεθόριο γραμμή άμυνας θα γινόταν πιο εύκολα. Για το λόγο αυτό το ΓΕΣ 
έκανε την πρώτη τροποποίηση του σχεδίου ΙΒ και την 1η Σεπτεμβρίου 1939 την κοινοποίησε με το όνομα σχέδιο ΙΒα.

Σύμφωνα με το σχέδιο ΙΒα, στη Δυτική Μακεδονία δεν προβλεπόταν καμία σχεδόν εδαφική παραχώρηση στον εχθρό, ενώ στην Ηπειρο προβλεπόταν η παραχώρηση μόνο μιας μικρής εδαφικής λωρίδας, και αυτής ύστερα από επιβραδυντικό αγώνα, μέχρι τον ποταμό Καλαμά. Το θέατρο επιχειρήσεων της 
ελληνοαλβανικής μεθορίου χωρίζεται σε δύο ξεχωριστά εδαφικά διαμερίσματα: της Ηπείρου και της Δυτικής Μακεδονίας. Τα δύο αυτά τμήματα τα χωρίζει και τα συνδέει ο ορεινός όγκος της Πίνδου. Την άμυνα του εδαφικού τμήματος Ηπείρου την είχε αναλάβει η VIII Μεραρχία. Η άμυνα του εδαφικού τμήματος 
Δυτικής Μακεδονίας, στο οποίο ανήκε επιχειρησιακά και ο τομέας Πίνδου, είχε ανατεθεί στο Τμήμα Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας, το οποίο διάθετε το Γ' Σώμα Στρατού με την IV Ταξιαρχία σε πρώτη γραμμή και τη Χ Μεραρχία στα μετόπισθεν, το Β' Σώμα Στρατού με την ΙΧ Μεραρχία σε πρώτη γραμμή και την Ι Μεραρχία και την V Ταξιαρχία Πεζικού στα μετόπισθεν και το Απόσπασμα Πίνδου (δυνάμεως συντάγματος συν πυροβολαρχία). Εφεδρεία του ΤΣΔΜ ήταν η ΧΙ Μεραρχία στα Γιαννιτσά και μία ταξιαρχία ιππικού στην περιοχή Καλαμπάκας.

Η Ιταλία για να επιδείξει καλή θέληση, μέχρι τις 17 Σεπτεμβρίου 1939, απέσυρε τα τμήματά της στο αλβανικό έδαφος σε απόσταση 20 χιλιομέτρων από τη μεθόριο. Υστερα από αυτό η ελληνική κυβέρνηση αποστράτευσε σταδιακά τις δυνάμεις που είχε επιστρατεύσει, αλλά συνέχισε την κατασκευή έργων εκστρατείας σε όλες τις αμυντικές τοποθεσίες. Την 1η Σεπτεμβρίου 1939  άρχισε ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος με την εισβολή της ναζιστικής Γερμανίας στην Πολωνία. Την επόμενη άνοιξη άρχισαν οι νικηφόρες για τους Γερμανούς μάχες στο Δυτικό Μέτωπο και στις 10 Ιουνίου 1940 η φασιστική Ιταλία κήρυξε τον πόλεμο στο πτώμα της Γαλλίας. Από την ημέρα εκείνη τα σύννεφα του πολέμου άρχισαν να πυκνώνουν στην ελληνοαλβανική μεθόριο. Δεν θα επαναλάβουμε την ιστορία των ιταλικών προκλήσεων γιατί είναι γνωστή. Θα τονίσουμε μόνο ότι η ελληνική κυβέρνηση έλαβε όλα τα μέτρα για να υπάρχει μια σχετική ετοιμότητα των μονάδων στο θέατρο επιχειρήσεων της ελληνοαλβανικής μεθορίου. Από τις 27 Αυγούστου 1940 άρχισαν να λαμβάνονται 
μέτρα, κυριότερα από τα οποία ήταν η ενίσχυση των μονάδων της περιοχής (ΤΣΔΜ, VIII και ΙΧ Μεραρχίες και IV Ταξιαρχία), η συγκρότηση του Αποσπάσματος Πίνδου υπό τον έφεδρο εκ μονίμων συνταγματάρχη Κωνσταντίνο Δαβάκη και η συνεχής πρόσκληση εφέδρων για εκπαίδευση.

Τα σχέδια των Ιταλών

Το γενικό σχέδιο των Ιταλών για την επίθεση στην Ελλάδα ήταν πολύ καλό ως σύλληψη. Προέβλεπε σε πρώτο στάδιο την κατάληψη της Ηπείρου και των Ιονίων Νήσων και σε δεύτερο την κατάληψη της Δ. Μακεδονίας. Θα ακολουθούσε ταχεία 
προέλαση προς Θεσσαλονίκη - Αθήνα με νέες δυνάμεις που θα αποβιβάζονταν στην Ηπειρο καθώς και στα νησιά για να ολοκληρωθεί η κατάληψη της χώρας.

Σύμφωνα με τα επί μέρους σχέδια, κατά την πρώτη περίοδο των επιχειρήσεων θα εκτοξευόταν επίθεση κατά της Ηπείρου με κύρια προσπάθεια στην κατεύθυνση Καλπάκι-Γιάννενα-Πρέβεζα. Την κύρια επίθεση θα υποβοηθούσαν δύο δευτερεύουσες ενέργειες από Δ (παραλιακός τομέας) και από Α (ορεινός τομέας από την κατεύθυνση Λεσκοβίκι-Σαμαρίνα-Μέτσοβο). Ταυτόχρονα θα 
καταλαμβανόταν η Κέρκυρα. Οι ιταλικές δυνάμεις απέναντι από τη Δ. Μακεδονία θα τηρούσαν αμυντική στάση. Κατά τη δεύτερη περίοδο προβλεπόταν επιθετική ενέργεια από Κορυτσά προς την κοιλάδα του Αλιάκμονα ποταμού και τη Θεσσαλονίκη, και συνέχιση της προσπάθειας στην Ηπειρο, από την Αρτα προς την Αθήνα και από το Μέτσοβο προς τη θεσσαλική πεδιάδα. Ο τότε Ιταλός υπουργός Στρατιωτικών, στρατηγός Σοντού, είχε διαβεβαιώσει τον Μουσολίνι ότι σε μία εβδομάδα θα είχαν καταληφθεί τα Γιάννενα και σε δύο ο ιταλικός στρατός θα είχε φτάσει στην Πρέβεζα. Ηταν δικαιολογημένες αυτές οι πολύ 
αισιόδοξες προβλέψεις; Οι Ιταλοί στήριζαν την επιτυχία τους στον αιφνιδιασμό και στην επιτυχή εφαρμογή των δογμάτων του κεραυνοβόλου πολέμου του Γκουντέριαν. Ομως το σχέδιό τους ήταν λανθασμένο σε σχέση με το βασικό «στοιχείο ελιγμού», που λέγεται «κατανομή δυνάμεων» γιατί είχε εκτιμηθεί με εξοργιστική υποτίμηση του αντιπάλου!

 Για τις επιχειρήσεις της πρώτης περιόδου οι Ιταλοί διέθεταν τις παρακάτω δυνάμεις:

 * Εναντι της Ηπείρου (VIII Μεραρχία): Μια Μεραρχία Ιππικού, μια Τ/Θ Μεραρχία («Κένταυροι») και δυο Μεραρχίες Πεζικού («Φεράρα» και «Σιένα»). Οι δυνάμεις αυτές συνιστούσαν το XXV Σώμα Στρατού Τσαμουριάς. Από αυτές η Μεραρχία Ιππικού θα ενεργούσε στον παραλιακό τομέα, οι Μεραρχίες «Κενταύρων» και «Φεράρα» θα ενεργούσαν προς το Καλπάκι και η «Σιένα» θα  υποβοηθούσε την ενέργεια των δύο μεραρχιών.

* Εναντι του ΤΣΔΜ υπήρχε το XXVI Σώμα Στρατού με τέσσερις μεραρχίες, που > στην πρώτη περίοδο των επιχειρήσεων θα τηρούσαν αμυντική στάση.

* Εναντι του Αποσπάσματος Πίνδου υπήρχε η 3η Μεραρχία Αλπινιστών «Τζούλια» > με αποστολή να ενεργήσει στην κατεύθυνση Λεσκοβίκι - Σαμαρίνα- Μέτσοβο. Και αυτή υπαγόταν στο XXVI Σ.Σ.

Δηλαδή, από τις εννέα συνολικά μεραρχίες που είχαν οι Ιταλοί στην Αλβανία, > χρησιμοποίησαν τις πέντε και άφησαν αδρανείς τις άλλες τέσσερις. Μια τέτοια κατανομή δυνάμεων δεν μπορεί να επιφέρει γρήγορα ένα τόσο φιλόδοξο αποτέλεσμα.

Τα σχέδια των Ελλήνων

Το ελληνικό σχέδιο προέβλεπε άμυνα επί της οχυρωμένης τοποθεσίας των συνόρων, ακόμα και στην περίπτωση που ο αγώνας θα ήταν διμέτωπος. Οταν ολοκληρωνόταν η επιστράτευση και η στρατηγική συγκέντρωση, ανάλογα με την κατάσταση, ο Ελληνικός Στρατός θα αναλάμβανε και επιθετικές επιχειρήσεις.

Το Ελληνικό Γενικό Στρατηγείο (ΓΣ) στις 16 Σεπτεμβρίου ανέθεσε τις παρακάτω αποστολές:

Στην VIII Μεραρχία: άμυνα στο θέατρο της Ηπείρου και προσπάθεια αναχαίτισης του αντιπάλου, όπου ήταν δυνατόν. Ισχυρή κάλυψη του θεάτρου Δ. Μακεδονίας από την κατεύθυνση Ιωάννινα - Μέτσοβο. Η τελευταία αυτή αποστολή, που ήταν και η κύρια, έδινε στη μεραρχία τη δυνατότητα επιλογής της γραμμής στην οποία θα αντέτασσε την κύρια άμυνά της. Οι γραμμές αυτές 
μπορούσαν να είναι οι γραμμές των σχεδίων ΙΒα (Καλπάκι - Καλαμάς π.) και ΙΒ (Αραχθος π. - Ζυγός Μετσόβου) ή οποιαδήποτε άλλη ενδιάμεση γραμμή ή μια άλλη γραμμή πιο πίσω, στην Ακαρνανία. Ο διοικητής της μεραρχίας, υποστράτηγος Χαράλαμπος Κατσιμήτρος, έχοντας αυτή τη δυνατότητα επιλογής, διάλεξε την πιο προχωρημένη γραμμή άμυνας, δηλαδή εκείνη του σχεδίου ΙΒα.

Στο ΤΣΔΜ: διατήρηση της τοποθεσίας ΙΒα και αν ήταν δυνατό εκτέλεση επιθετικών επιχειρήσεων για να βελτιωθούν οι συνθήκες άμυνας της VIII Μεραρχίας. Το Απόσπασμα Πίνδου είχε ως αποστολή να εξασφαλίσει τη γραμμή ΙΒα στον τομέα του, να διατηρήσει το σύνδεσμο μεταξύ ΙΧ και VIII Μεραρχίας και να απαγορεύσει τις ορεινές διαβάσεις της Πίνδου.

Στις 5.30 της 28 Οκτωβρίου 1940 οι ιταλικές δυνάμεις έθεσαν σε εφαρμογή το σχέδιό τους για την κατάκτηση της Ελλάδας.

Ο στρατηγός Κατσιμήτρος, που είχε ειδοποιηθεί για την επίσκεψη του Γκράτσι στον Μεταξά, στις 4.45 είχε εκδώσει την παρακάτω διαταγή προς τις μονάδες της VIII Μεραρχίας: «Ο Ιταλός πρέσβυς εζήτησεν από την κυβέρνησιν να διέλθουν σήμερον την 6ην πρωινήν ώραν ιταλικά στρατεύματα διά του εδάφους μας. Η κυβέρνηση απέρριψε την αίτησιν ταύτην και διέταξεν αντίστασιν 
μέχρις εσχάτων. Εφαρμόσατε σχέδιον ενεργείας και λάβατε μέτρα προς αποφυγήν αρπαγής φυλακίων».

Από τις 28 Οκτωβρίου έως την 1η Νοεμβρίου οι δυνάμεις της VIII Μεραρχίας διεξήγαγαν επιβραδυντικό αγώνα από τα σύνορα μέχρι την αμυντική τοποθεσία Καλπακίου - Καλαμά. Στις 2 Νοεμβρίου άρχισε η μάχη του Καλπακίου που κράτησε μέχρι τις 8 Νοεμβρίου και έληξε με περιφανή νίκη των μαχητών της VIII Μεραρχίας. Εκείνο που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι το γεγονός ότι πριν αρχίσει η μάχη στην τοποθεσία αυτή, η κατάσταση στην Πίνδο 
εξελισσόταν δυσμενώς για τα ελληνικά τμήματα. Η προχώρηση των Ιταλών στον παραλιακό τομέα δεν δημιουργούσε μεγάλη απειλή όσο κρατούσε η τοποθεσία Καλπακίου, αλλά η προχώρηση των Ιταλών προς Μέτσοβο, απειλούσε άμεσα τους αμυνόμενους εκεί. Το ΓΣ εκτίμησε την κατάσταση και υπενθύμισε στον Κατσιμήτρο, την κύρια αποστολή του. Ο μέραρχος της VIII Μεραρχίας όμως επέμεινε στην απόφασή του να αμυνθεί στο Καλπάκι. Ο μεγάλος Πρώσσος στρατιωτικός Μόλτκε είπε κάποτε ότι η υπακοή είναι αρχή, αλλά ο άνθρωπος στέκεται πάνω από τις αρχές και ότι το αποτέλεσμα κρίνει ποιος έχει δίκιο. Η εξέλιξη της μάχης στην Ηπειρο και στην Πίνδο δικαίωσε τον στρατηγό Κατσιμήτρο, που είχε το ηθικό θάρρος να αναλάβει μια τόσο μεγάλη ευθύνη.

Τι είχε γίνει όμως στην Πίνδο; Το Απόσπασμα Πίνδου ήταν επιστρατευόμενη μονάδα, της οποίας μάλιστα το ένα τάγμα κινούνταν προς τον τομέα του στις 27 Οκτωβρίου. Τα περισσότερα στελέχη του ήταν έφεδροι με μικρή πείρα. Τα υλικά και οι επικοινωνίες του ελλιπείς. Το Απόσπασμα δέχτηκε την επίθεση της ειδικής Μεραρχίας Αλπινιστών (ορεινή), της «Τζούλια», οι άνδρες της οποίας ήταν ειδικά εκπαιδευμένοι στον ορεινό αγώνα. Το Απόσπασμα επί δύο ημέρες διεξήγαγε σκληρό, άνισο αλλά ηρωικό αγώνα κάτω από αντίξοες καιρικές συνθήκες και έκανε ό,τι μπορούσε. Μετά τα προϊστάμενα κλιμάκια ήταν υποχρεωμένα να επέμβουν γιατί η κατάσταση δημιουργούσε κινδύνους για τα τμήματα που πολεμούσαν στην Ηπειρο. Η αντίδραση υπήρξε άμεση και αποτελεσματική. Στις 13 Νοεμβρίου η τοποθεσία συνόρων είχε αποκατασταθεί εκτός από ένα μικρό τμήμα στην περιοχή της Κόνιτσας.

Ακολούθησε μια σειρά αγώνων που έγραψαν το έπος του 1940. Οταν η ναζιστική Γερμανία χτύπησε την Ελλάδα, στις 6 Απριλίου του 1941, ο όγκος του Ελληνικού Στρατού ήταν σε επαφή με τους Ιταλούς βαθιά μέσα στο αλβανικό έδαφος. *
 ________

Από το ε ιστορικα
27/10/1999
ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΓΕΔΕΩΝ στρατηγού ε.ε., καθηγητή Σχολής Ευελπίδων, 
υποδιευθυντή Ιστορίας Στρατού